مقدمه

امروزه طب جایگزین ( آلترناتیو ) یا مکمل نه تنها در کشورهای خاور دور بلکه در مراکز دانشگاهی کشورهای پیشرفته غربی نیز از جایگاه ویژه ­ای برخوردار است. یکی از زیر مجموعه­ های طب جایگزین یا مکمل، طب سوزنی است که در ممالک شرقی بویژه چین به میزان وسیعی از آن در درمان بیماران استفاده می شود.

تاریخچه

طب سوزنی همان طب سنتی چین است که از هزاران سال پیش برای درمان بسیاری از بیماری ­ها و تسکین انواع دردها مورد استفاده قرار می­ گرفته است. بعضی از محققین قدمت این طب را به عصر حجر یعنی به زمانی نسبت می ­دهند که از ابزارهای سنگی معمولاً برای کارهای جاری و درمان ها استفاده می ­شده است.

کاملاً مشخص شده است که طب سوزنی حتی در عصر حجر نیز بوسیله ورود سنگ­ های تیز شده در نقاط معینی از بدن بکار می­ رفته است. سابقه مکتوب اصطلاح اولیه سوزن­ های سنگی یا pien در کشور­ چین حداقل به 500 سال قبل از میلاد بر می­ گردد.

در دوران سلطنت سلسله هان­ ( Han ) و 200 سال قبل از میلاد مسیح تحقیقات همه جانبه ­ای درباره ­ی طب سوزنی انجام شد و این کار طی چند صد سال ادامه داشت تا در زمان حکومت سلسله مینگ موقعیت تشریحی نقاط بدن دقیقاً شناخته شد و در سال 690 میلادی اولین دایره المعارف طب سوزنی چین منتشر گردید و در سال 1070 میلادی دانشکده پزشکی پکن گسترش یافت.

اکنون قرن­ هاست که در این کشور مبانی علمی این رشته در مراکز علمی و دانشگاهی بصورت مدون در اختیار محققین و افراد علاقه ­مند قرار دارد.

تا اواخر قرن نوزده میلادی کشورهای غربی اطلاعات قابل توجهی از این علم نداشتند و با مسافرت بعضی از جهانگردان از سایر نقاط بویژه کشور­های غربی به چین مقدمه آشنایی سایرین با این علم آغاز گردید.

در این خصوص سولیه دوموران مستشرق فرانسوی که به زبان چینی تسلط داشت و بیش از یک ربع قرن در شانگهای اقامت گزیده بود کتابی در دو جلد حاوی اطلاعات مربوط به طب سوزنی تألیف و منتشر کرد.

بعد از سال 1949 میلادی که جمهوری خلق چین پایه گذاری شد، یک دوره رنسانس جدید برای طب سوزنی شروع شد و از آن سال به بعد تحقیقات عملی جدید در رابطه با اثرات طب سوزنی انجام گرفت. ایجاد بیدردی و بیهوشی توسط طب سوزنی برای انجام جراحی باعث علاقه مندی بسیاری از پژوهشگران به پژوهش عملی درباره اثرات ضد درد طب سوزنی شد و بدلیل احتیاج القا بیهوشی با روش طب سوزنی به تحریک دائمی و پیوسته، تحریک الکتریکی در این سوزن­ ها طراحی شد.

در سال 1979 سازمان بهداشت جهانی، کاربرد طب سوزنی را برای درمان 41 بیماری مورد تایید قرار داد که می ­توان به مواردی همچون بیماری­ های گوش و حلق و بینی، گوارشی، فلج پس از سکته مغزی، آسم، بیماری­­­ های چشم، اختلالات دستگاه عصبی و انواع گوناگون دردها اشاره نمود.

با ادامه تحقیقات روش های دیگری برای تحریک سوزن­ ها یا نقاط آن از جمله امواج لیزری، مادون قرمز و استفاده از شعله­ سازی با روش­ های جدید مطرح شد. هم­ چنین زمینه­ های دیگری در این رشته از جمله طب سوزنی دست و طب سوزنی گوش مورد استفاده و پژوهش قرار گرفت که همه این موارد هم ­اکنون در مراکز معتبر علمی نیز کاربری خاص خود را دارد.

با توجه به شیوع دردهای مزمن و عوارض درمان این دردها با داروها و روش ­های طب مرسوم، پیشرفت­ های بالینی در پژوهش ­های طب سوزنی بیشتر شده است. در یک مطالعه مشخص شد که در درمانگاه­ های درد کشور آلمان 90 درصد پزشکان از طب سوزنی نیز استفاده می­ کنند و در کشور آمریکا بیش از یازده هزار پزشک علاقه مند به طب سوزنی بوده و در مواردی از آن استفاده می ­کنند.

مبانی علمی

مبنای دقیق طب سوزنی، جریان انرژی حیات ( Qi ) یا Chi است. بر اساس نظریات صاحب­ نظران طب سنتی چینی، این جریان حیات در بدن وجود دارد و باعث بقا و نیز تامین سلامتی می ­گردد و اختلال در این جریان موجب بیماری می­ شود. این اختلال از نوع کمبود انرژی یا ازدیاد آن می­ باشد. تحریک نقاط طب سوزنی باعث تعادل جریان انرژی حیات می­ شود و سلامتی را به بدن یا عضو مورد نظر باز می ­گرداند.

موضوع یین و یانگ نیز مرتبط با دو مطلب بالا یعنی کمبود و یا ازدیاد انرژی می­ باشد. مفاهیم یین و یانگ برای توصیف تمام پدیده­­ های طبیعی، از جمله اجزاء بدن و عملکرد آنها بکار می­ رود.

معمولاً، یین به قسمت سایه دار تپه و یانگ به قسمت آفتابی آن اطلاق می­ گردد که در واقع دو قسمت وابسته بهم یک وجود واحد می ­باشند.

از نظر محققین غربی چگونگی عملکرد طب سوزنی با اثرگذاری نقاط تحریک شده با سوزن بر مراکز زیر توضیح داده شده است:

1. خاصیت ضد دردی طب سوزنی برای دردهای مزمن خیلی موثرتر از دارونما است.

2. مکانیسم عصبی عملکرد طب سوزنی بسیار واضح و مشخص است. بدین معنا که بر اثر سوزن زدن، رشته­ های عصبی کوچک میلین دار که در عضلات قرار گرفته ­اند فعال می­ شوند و تحریکات را به نخاع می ­فرستند و از طریق سه مرکز عصبی ( نخاع، مغز میانی، محور هیپوفیز هیپوتالاموس ) فعال می­ شوند و اثرات ضد دردی خود را بروز می ­دهند. این تحریکات در نخاع از طریق آزاد نمودن انکفالین و داینورفین از انتقال تحریک درد جلوگیری می­ کنند.

در مغز میانی از طریق آزاد سازی انکفالین، سیستم رافه نزولی فعال می ­شود که توسط مونو آمین­ها ( مانند سروتونین و نوراپی­نفرین ) از صعود پیام درد جلوگیری می­ کند، و درمرکز سوم یعنی محور هیپوفیز هیپوتالاموس با ترشح بتا ­­اندروفین در خون و مایع مغزی نخاعی در محل­ های دورتر ایجاد بی­دردی می ­کند. پس هر سه نوع اندروفین­ ها ( سروتونین و نوراپی­نفرین ) در ایجاد خاصیت ضد دردی طب سوزنی دخالت دارند. اگر تحریکات داده شده با فرکانس بالا و کم شدت باشد، از مسیری غیر از اندورفین­ ها موجب تسکین درد می­ گردند.

بنابراین، تأثیر طب سوزنی از تحریک رشته های عصبی با قطر کم شروع می­ شود. این تحریکات به طناب نخاعی انتقال می ­یابد و در نهایت موجب فعال شدن طناب نخاعی، مغز میانی و هیپوفیز شده و از این طریق با آزاد سازی پیام رسان­ های عصبی ( اندورفین و مونوآمین ) باعث توقف پیام­ های درد می­ گردد.

بطور خلاصه، طب سوزنی موجب فعال شدن رشته­ های عصبی در عضلات گردیده و در پیام ایجاد شده به نخاع می ­رسد و در سه مرکز ( نخاع، مغز میانی و محور هیپوفیز هیپوتالاموس ) باعث تسکین درد می­ شود. اگر تحریک، کم فرکانس باشد، در نخاع توسط انکفالین و داینورفین از انتقال احساس درد جلوگیری می ­کند و اگر تحریک پرفرکانس باشد، توسط واسطه های دیگری ( احتمالاً گابا ) مانع از انتقال درد می ­گردد. در مغز میانی سیستم رافه نزولی توسط انکفالین فعال شده و بوسیله مونو آمین ­ها، سروتونین و نوراپی نفرین باعث مهار انتقال درد در نخاع می­ شود. مسیرهای فرعی اندورفینی در مغز میانی هم بوسیله تحریکات پرفرکانس فعال می­ شود. در نهایت، سومین مرکز شامل هیپوتالاموس - هیپوفیز می ­باشد. هیپوفیز باعث آزادسازی بتا اندورفین بداخل خون و مایع مغزی نخاعی شده که موجب تسکین درد در مناطق دورتر ( مانند مغز میانی ) می­ گردد. از هیپوتالاموس آکسون­ های بلندی به مغز میانی وارد شده و با ترشح بتااندورفین باعث فعال شدن سیستم نزولی تسکین درد می­ شود. این مرکز سوم بوسیله تحریکات پرفرکانس، تحریک نمی­ شود و فقط با تحریکات کم فرکانس فعال می ­گردد.

سوزن زدن موضعی معمولاً خاصیت ضددرد قوی­تری نسبت به روش تحریک مناطق دورتر دارد، چون با این روش هر سه مرکز عصبی تحریک می ­شود. سوزن زدن با هر دو روش ( موضعی و مناطق دورتر ) را معمولاً هم­زمان با همدیگر برای درمان استفاده می­ کنند تا اثر یکدیگر را تقویت کنند.

نتیجه کاربردی دیگر آن، توجه به اثر مقدار شدت جریان و فرکانس می­ باشد. جریان کم فرکانس می­ باشد. جریان کم فرکانس ( 2 تا 4 هرتز ) با شدت زیاد از طریق فعال نمودن مسیر اندورفین ها روی هر سه مرکز عصبی اثر می ­گذارد، ولی یک جریان پرفرکانس ( 50 تا 200 هرتز ) با شدت کم، از راه ­های فرعی روی دستگاه اندورفینی اثر می ­کند. مطالعات زیادی نشان داده است که این دو نوع تحریک کاملاً باهم فرق دارند. امواج کم فرکانس در آغاز دارای خاصیت ضد درد کمی بوده ولی اثر طولانی تری دارند و بطور منتشر هم باعث تسکین درد می شوند. اگر مدت زمان این تحریک حدود 20 تا 30 دقیقه باشد، موجب چندین ساعت بی دردی شده و اثر آن بعد از چند بار تکرار هم بیشتر خواهد شد. در مقایسه، تحریک پر فرکانس در ابتدا خیلی سریع موجب تسکین درد شده، اما دوام آن خیلی کوتاه بوده و بطور منتشر هم عمل نمی کند.

بسیاری از نویسندگان روش استفاده از جریان کم فرکانس را بنام تحریک الکتریکی از طریق پوست ( Tens )  مشابه با طب سوزنی و اثر جریان پر فرکانس را Tens مرسوم می نامند. این تشابه بر اساس فرضیه دروازه ای درد که پایه Tens بوده بیان شده است یعنی تحریک رشته های قطور که مسئول احساس لمس هستند باعث جلوگیری از انتقال درد توسط رشته های نازک به نخاع شده و جریان پر فرکانس بخوبی باعث بسته شدن دروازه ها می شود و گابا موجب افزایش مهار پیش سیناپسی می گردد. هم چنین جریان کم شدت، رشته های قطور را تحریک می کند که در تئوری دروازه ای بسیار مهم است. در ابتدا تصور می کردند که اثر موضعی در نخاع بسیار مهم بوده، به همین دلیل الکترودهای Tens را نزدیک به محل قرار می دادند. در این روش شروع اثر سریع و کوتاه بودن دوره بهبودی بدلیل تاثیر پیش سیناپسی است ( البته تحقیقات بعدی نشان داد که تحریکات پرفرکانس نیز باعث فعالیت در مغز میانی می شود ) ولی در روش ضددرد طب سوزنی تحریکات کم فرکانس با شدت زیاد بوسیله گرداندن سوزن با دست انجام می شود که فرکانس کمی ( 2 تا 4 هرتز ) تولید می کند و هدف آن ایجاد احساس (Deqi)است. بنابراین، برای تحریک رشته های کوچک به تحریکات با شدت زیاد نیاز می باشد.

تفاوت واضح بین Tens و طب سوزنی الکتریکی در آن است که در سوزن زدن با توانایی تغییر شدت جریان می توان رشته های عصبی خاصی را تحریک نمود. بی دردی طب سوزنی وابسته به احساس ( Deqi ) بوده ولی در مورد Tens اینگونه نمی باشد. اثر ضد دردی که با استفاده از جریان کم فرکانس بدست می آید در طی جلسات متوالی افزایش پیدا می کند. این پدیده بدلیل تداوم اثر اندروفین های طولانی اثر در تحریکات کم فرکانس بوده که با تحقیقات فراوانی در حیوانات آزمایشگاهی به اثبات رسیده است. بسیاری از Tens هایی که جریان پرفرکانس می دهند، باید بطور پیوسته بکار گرفته شوند زیرا مدت اثر آن ها خیلی کوتاه بوده و حدود 70% بیماران بعد از چند ماه بدلیل ایجاد پدیده تحمل درمان را قطع می کنند. ولی طب سوزنی با جریان کم فرکانس بطور روزانه ( حداقل دوبار در هفته ) در طولانی مدت اثر درمانی فزاینده دارد، اما اگر بطور پیوسته مثلا بمدت 6 ساعت مدام استفاده شود، باعث بروز تحمل شده، خاصیت ضد دردی آن کاهش یافته و حتی ناپدید می شود. این پدیده در طب سوزنی مانند تحمل به مورفین است و روش آن شاید مشابه روش ایجاد عادت به اندروفین ها باشد. بنابراین، برای جلوگیری از ایجاد تحمل باید فواصل مناسبی بین جلسات طب سوزنی قرار داد تا امکان افزایش اثرات درمانی آن هم وجود داشته باشد.

بعضی از بیماران هرگز به طب سوزنی پاسخ درمانی نمی دهند، زیرا ممکن است بطور ژنتیکی گیرنده های مخدری در آن ها دچار اشکال باشد، لذا باید بیماران مقاوم به درمان طب سوزنی را مشخص نمود. تا هنگامی که اثرات درمانی پیشرفت می کند، هر چند هم که کم باشد، ولی باید درمان را ادامه داد. یک راه تشخیص وجود مقاومت به درمان، بررسی بیمار بعد از پنج جلسه از شروع طب سوزنی است. اگر هیچگونه اثر درمانی دیده نشود درمان را قطع می کنند، ولی اگر پاسخ درمانی بطور کم یا متوسط ظاهر گردید، باید طب سوزنی را تا 10 یا 15 جلسه ادامه داد.

نتایج بررسی های انجام شده در گروه های مختلف نشان داده است که:

علاوه بر این موارد، در بررسی موش ها و انسان نشان داده شده است که تسکین درد با سوزن اولاً یک پدیده روانی نبوده و ثانیاً کاهش درد براستی با نالوکسان مهار می گردد.

داروهای آنتا گونیست بیشترین اثر خود را زمانی دارند که قبل از شروع درمان تجویز شده باشند، لذا بعد از شروع درمان قادر به جلوگیری از تاثیر تسکین درد نیستند. بنابراین، نالوکسان می تواند مانع تسکین درد با سوزن شود ولی نمی تواند از اثر آن بعد از شروع جلوگیری کند.

یکی از پارامترهای مهم طب سوزنی الکتریکی یا تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست ( Tens ) عبارت از فرکانس تحریک بوده، چرا که این پارامتر معین می سازد که کدام واسطه عصبی باید آزاد شود. محققان متعددی نشان داده اند که تحریکات با فرکانس کم باعث رها شدن اندورفین ها شده و اثر این تحریکات توسط نالوکسان مهار می شود. نالوکسان روی اثر تحریکات با فرکانس زیاد بی اثر است. در این تحریکات نقش اصلی با مونو آمین ها است. این اثر ضد درد توسط آنتاگونیست های سروتونین و یا ترکیباتی که مانع تولید سروتونین می شود، مهار می گردد. در مقابل، اثر ضد درد سوزن با تحریکات پرفرکانس توسط 5- هیدروکسی تریپتامین ( پیش ساز سروتونین ) تقویت می شود. در نتیجه شکی وجود ندارد که مونوآمین ها ( سروتونین و نوراپی نفرین ) در ایجاد تسکین درد طب سوزنی موثر هستند. انشعابات انتقال سروتونین از رافه به مراکز بالاتر نیز شاید در انتقال اثر ضد درد سوزن نقش داشته باشد. دلایل دخالت اندورفین ها بر تاثیر ضد درد سوزن بسیار محکم بوده ولی اثبات اثر سینرژیسم احتمالی بین سروتونین و نوراپی نفرین نیاز به تحقیقات بیشتری دارد. از سوی دیگر، نقش هیپوفیز هنوز کاملا روشن نشده است.

کاربرد طب سوزنی در دردهای مزمن

تاثیر ضد درد سوزن در موارد مزمن بسیار قوی بوده و در مقایسه با مورفین ( که در 70% موارد مفید است ) 55% تا 85% موثر می باشد که میزان قابل قبول است. دوم اینکه اثر ضد درد سوزن بیشتر از دارونما بوده که نشان دهنده وجود یک اثر بیو فیزیکی واقعی است.

آیا نقاط طب سوزنی دارای فیزیولوژی منحصر به فردی هستند؟

احتمالا مقاومت پوست ( امپدانس ) در نقاط طب سوزنی کمتر از پوست اطراف است، ولی این خاصیت را اغلب به عنوان یک اشتباه تکنیکی در میزان فشار الکترودها می دانند. پوست خشک به طور طبیعی دارای یک مقاومت الکتریکی در برابر جریان مستقیم بوده که از دویست هزار اهم تا دو میلیون اهم می باشد. برخی مطالعات ادعا کرده اند که این مقاومت در نقاط سوزنی حدود پنجاه هزار اهم است و آن را خاصیت اختصاصی این نقاط ذکر کرده اند. بر اساس این مقالات دستگاه های نقطه یاب ساخته شد که شامل یک الکترود نوک تیز فلزی متصل به یک اهم متر هستند. ادامه مدار فوق به الکترود دیگری به شکل سیلندر ختم می شود. این دسته سطح تماس وسیعی با کف دست خیس شده برقرار می کند. بنابراین، مقاومت آن به میزان اندکی بوده و در حدود هزار اهم است. دستگاه نقطه یاب عموماً مقاومت را در برابر جریان مستقیم می سنجد و بر اساس قانون اهم عمل می کند. یعنی ولتاژ و شدت جریان ( قانون اهم ) مقاومت الکتریکی موجود محاسبه می گردد. میزان مقاومت با اهم متر بر اساس اهم بیان می شود. البته بیشتر این دستگاه ها صدای متناوبی تولید می کنند که فرکانس و شدت آن متناسب با میزان مقاومت است. در این حالت پزشک می تواند الکترود نوک تیز دستگاه را روی سطح بدن حرکت دهد و به تغییرات صدای دستگاه توجه کند. از گزارشات ( غیر مستند ) بر می آید که این دستگاه ها در نواحی خاصی مثل صورت، دست، گوش که نقاط کم مقاومت و نقاط سوزنی که اکثراً هم خوانی دارند دارای بیشترین کارایی بوده، حتی ادعا شده است که در حین بیماری مقاومت بعضی از نقاط سوزنی بطور غیر معمولی کاهش می یابد. ( حتی به میزان کمتر از مقاومت نقاط کم مقاومت می رسد. )

چه اعصابی طی سوزن زدن فعال می شوند؟

شواهد الکترو فیزیولوژیکی که ذکر شده اند، موید این مطلب است که تحریک اعصاب آوران باعث ایجاد احساس DeQi می شود که به نوبه خود باعث گسیل پیام هایی به مغز برای ترشح مواد عصبی - شیمیایی ( اندورفین ها، مونو آمین ها و کورتیزول ) خواهد شد. در این مورد یکی از فیزیولوژیست های برجسته چینی به نام چیانگ در سال 1973 مقاله جالبی ارائه کرده است. وی در این مقاله نشان داد که اثر ضد درد طب سوزنی همراه نوعی احساس به نام Deqi  می باشد احساس DeQi از احساس کرختی، پری و گاهی سوزش و با شیوع کمتر برخی احساسات دیگر است. وی با تزریق پروکائین 2% در محل نقاط سوزنی ( LI.10 ، LI.4 ) در انسان مشخص نمود که تزریقات زیر جلدی مانع بروز احساس DeQi نمی شود، در حالی که تزریقات عضلانی این احساس را از بین می برند. علاوه بر آن اگر احساس DeQi مهار شود، اثر ضد درد سوزن هم مهار خواهد شد. در حیوانات هم تزریق پروکائین موجب مهار اثر ضد درد سوزن می شود. وی برای رد نمودن نقش ترکیباتی که احتمالاً در اثر سوزن زدن در خون آزاد می شوند، تجربیات فوق را پس از بستن یک تورنیکه دور بازو تکرار کرد و مشاهده نمود با وجود بستن تورنیکه در صورت ایجاد احساس DeQi درد تسکین خواهد یافت. یافته مهم دیگری که در مقاله چیانگ گزارش شد، اختصاصی نبودن نقاط است، یعنی سوزن کاری نقاط موجود در بازو باعث تسکین درد یکسانی در تمام بدن می شود. این تسکین درد با آزمون های سنجش تسکین درد در پوست سنجیده شد، البته وی خود بازوی مربوطه را مورد سنجش قرار نداد وگرنه متوجه تسکین قوی تر و منطقه ای در بازو می شد. استفاده از نقشه های نقاط سوزنی برای رسیدن به بهترین و موثرترین احساس DeQi امری ضروری بوده، لذا این نقاط اختصاصی هستند.

مفاهیم کانال ها و نقاط طب سوزنی

انرژی حیات Chi در یکسری کانال در بدن بنام مریدین جریان دارد که راه های غیر فیزیکی اختصاصی هستند. این کانال های مختلف در اعماق متفاوتی قرار داشته و در نقاط بسیاری با همدیگر ارتباط دارند. این کانال ها هیچ مشابه آناتومیکی در پزشکی غرب ندارد، ولی یکی از مهم ترین جنبه های آناتومی طب چینی است. هر نقطه در هر کانال دارای تئوری اختصاصی، عملکرد تجربی و عمق و روش خاصی برای سوزن زدن داشته و موارد کاربرد و ممنوعیت برای انجام می باشد.

سوزن زدن در طب سوزنی

سوزن های طب سوزنی اغلب از جنس فولاد ضد زنگ بوده ولی ممکن است از جنس طلا، نقره، مس یا روی باشد. اندازه سوزن ها بین 4/1 اینچ تا 5-6 اینچ و ضخامت آن ها بین 30 و 40 ( gauge ) متفاوت است. سوزن های ریز یک میلی متری ( داخل درمی ) نیز وجود دارد که می تواند به مدت یک هفته در محل بماند و در درمان درد عضلانی – استخوانی کاربرد دارد. سوزن های مورد تایید سازمان غذا و دارو در سال 1996 باید به صورت استریل، غیر رسمی و یکبار مصرف باشند.

منبع : کتاب جامع درد