اوزون تراپی
مهارت های اصولی اوزون تراپی
اوزون به عنوان یکی از گازهای بسیار مهم در استراتوسفر شناخته شده است. اوزون یک مولکول سه اتمی اکسیژن، O3، و با ساختاری متفاوت با ساختار اکسیژن است. وجه تسمیه ی اوزون از واژه ی یونانی Ozein به معنای « بوییدن » گرفته شده است. اوزون در دمای اتاق گازی بی رنگ است و خصوصیات آن بویی است شبیه بوی پس توفان در ارتفاعات زیاد یا نزدیک دریا. در سطح زمین تراکم آن 0/03ppm تا 04/0 است و به عنوان یک مانع برای ورود تابش اشعۀ فوق بنفش با طول موج کوتاه nm280 – 260 عمل می نماید. بنابراین زندگی ارگانیسم های روی زمین را حفظ کرده و تابش ماورای قرمز را که از زمین می رسد جذب می نماید ومانع از سرد شدن آن می شود.
لایه اوزون محافظ با حداکثر پهنا که از mm 3 – 2 تجاوز نمی کند با غلظت mg/m3 1 در 30 – 20کیلومتری بالای سطح زمین یافت می شود. کاهش غلظت اوزون در ازونسفر ( لایه ای از بخش فوقانی اتمسفر ) منتهی به ایجاد حفراتی در این لایه محافظتی می گردد.
غلظت اوزون برای بررسی شدت دود و بخار صنعتی و آلودگی هوا استفاده می شود. اوزون پزشکی مخلوطی از اکسیژن و اوزون با غلظت های متفاوت است. اوزون پزشکی همواره به صورت تازه در محل به وسیله ی مولدهای ویژه و به منظور مصرف و تجویز فوری تولید می شود. دوز واقعی اوزون به وسیله ی یک پزشک آموزش دیده و مطابق با مورد مجاز پزشکی و شرایط بیمار تعیین می شود.
در مقایسه با اوزونی که از تجهیزات پزشکی تولید می شود اوزون موجود در هوای آلوده و درکنار اکسیدهای نیتروژن سمی، اثرات مخربی را بر روی اپیتلیوم مجاری تنفسی بر جا می گذارد. در جو زمین اوزون در نتیجه ی اثر اشعه ی فرابنفش و اکسیژن با درجه ی خلوص کامل و با کمک تخلیه ی الکتریکی با برق فشار قوی تولید می شود.
اوزون یک عنصر شیمیایی بسیار واکنش زا است. اوزون به عنوان یک گاز بی رنگ در 25 – 20 کیلومتری بالای سطح زمین تشکیل می شود و تحت تاثیر نور ماورا بنفش خلاء که از اکسیژن جو حاصل می آید قرار می گیرد.
3O2 -------------> 2O3
در مقابل یک مولکول اوزون می تواند یک ذره UV را جذب نماید. بنابراین اکسیژن دو اتمی دوباره تولید می شود. مولکول های اوزون به اتم های سازنده اش تجزیه می شود. این اتم ها با مولکول های اکسیژن ترکیب شده تا اوزون تشکیل شود و در نتیجه این فرآیند ازونسفر– لایه اوزون تشکیل می گردد که به عنوان یک سپر و مانع در برابر تابش اشعۀ فوق بنفش عمل می کند که موازنۀ بیولوژیکی در بیوسفر را حفظ می نماید. در نتیجه جریان های متلاطم و ناپایدار در جو مقدار ناچیزی از اوزون به لایۀ تحتانی اتمسفر می رسد و سبب بوی خاصی که پس از بروز یک طوفان که به همراه صاعقه است تولید می شود، می گردد.
اوزون – O3 یک آلوتروپ ( یا دگر شکل ) واکنشی است. اکسیژن می تواند به یکی از سه شکل زیر در طبیعت ظاهر شود:
1- اکسیژن یک اتمی( O ) - : دارای فرم ناپایدار و واکنشی زیادی است و دارای 2 پیوند کووالانسی می باشد.
2- اکسیژن دو اتمی (O-O): فرم پایدار و بسیار فراوان به شمار می آید زیرا دارای پیوندهای آزاد نمی باشد.
3- اوزون – یک مولکول که از سه اتم اکسیژن تشکیل می شود و دارای یک پیوند آزاد است که از واکنش پذیری زیادی که دارد ناشی می شود.
اوزون به عنوان یک اکسیدان قوی تر در مقایسه با اکسیژن می باشد و می تواند تمام ترکیبات آلی و غیر آلی را اکسید نماید. اوزون دارای خواص بیو ارگانیک و میل واکنش پذیری انتخابی بالا با ترکیبات پیوند دوتایی دارد و بر این اساس با : آمینو اسیدها، پپتیدها، پروتئینها، اسیدهای نوکلئیکو اسیدهای چرب غیر اشباع که برای تشکیل لایه حیاتی لیپیدی غشای سلولی و کمپلکسهای لیپو پروتئین در پلاسمای خون اساسی می باشند ترکیب می گردند. درمحیط های بیولوژیکی، واکنش های اوزون با اسیدهای چرب غیراشباع به شکل تشکیل فرآورده های مختلف که شامل اوزوئیدها ( ترکیبات حاوی تعداد مختلف اتم های اکسیژن در یک مولکول ) می باشد، نمود می یابد.
کشف اوزون و خواص اوزون
اوزون به عنوان یک عنصر شیمیایی در اواخر قرن 18 کشف گردید. در سال 1785 مارتینوس ون ماروم ( Martinus Van Marum ) که یک فیزیکدان هلندی بوده، در هنگام مواجه ساختن اکسیژن با تخلیه الکتریکی به برخی از مواد خاص الکتریکی که بوی خاصی داشته اشاره نمود.
در سال 1848 یک دانشمند آلمانی به نام C – Shobein، این آزمایشات را تکرار کرد و به نام اوزون، گاز بودار آن را نامید. ( برگرفته از کلمۀ یونانی ozone Odorant ) و برخی از نسبت ها و خواص آن را توضیح داد. او فکر کرد که اوزون به همان دسته از عناصر برم و کلر تعلق دارد که دارای بار الکتریکی منفی می باشند. ماری یناک ودلاریو ( Mariniak & Delarive ) نشان دادند که این فرم آلوتروپی اکسیژن است و مولکین و دوار ( Mulliken & Dewar ) ساختار مولکولی آن را جدا نمودند. یک قرن بعد در سال 1953، آندروز، دربارۀ اینکه اوزون یک فرم آلوتروپی اکسیژن است گزارشاتی را ارائه داد. نخستین مولد اوزون در سال 1957 در آلمان به وسیله ورنر زیمنس تولید شد. در این سال وارنر، لوله هایی را برای القای مغناطیسی ایجاد کرد و این لوله ها قادر به تولید اوزون در حجم زیادی بودند که این کار منتهی به تحقیقات گسترده در زمینه خواص اوزون گردید.
استفاده از اوزون براساس خواص باکتری سیدال ( باکتری کش ) و خواص ضد عفونی و اکسایشی آن بنا نهاده شده است. اوزون در مقایسه با کلر در زمان کمتری، باکتری و قارچ ها را غیر فعال و خنثی می سازد. این روش موثر برای انهدام ویروس ها و عوامل سرطان زا ( کارمینوژنیکی ) می باشد که در اغلب موارد این عوامل به وسیلۀ مواد شیمیایی معمولی ای که برای تصفیه آب بکار می روند از بین نمی روند. اوزون و استفاده از آن به عنوان یک عامل بو زدایی توانست باعث تخریب و از بین بردن موادی که بو ایجاد می کنند شود. برای تصفیه آب، از اوزون به مدت 80 سال است که استفاده به عمل می آید. در پاریس، آن ها از آبی که به وسیلۀ اوزون تصفیه می شود استفاده می کنند. با پتانسیل اکسایشی بالا که اوزون آن را داراست، از آن در صنایع منسوجات و سلولز به عنوان ابزار رنگبری استفاده می شود. از خواص باکتری کشی اوزون، بطور موفق در پرورش صدف های خوراکی و نرم تنان و حلزون و در صنایع آب معدنی استفاده به عمل می آید. تاریخچه اوزون در پزشکی در قرن 20 آغاز شد. پیشگامان استفاده از اوزون در تکنیک های پزشکی افرادی همچون E . payer ، A . fish ، H . wohf بودند.
اوزون به عنوان یک وسیلۀ گند زدایی معروف گردید و از آغاز قرن بیستم از آن بهره گرفته شد اما تحقیقات گسترده و قانونمند در زمینه اوزون درمانی در ابتدا در آلمان در اواسط سال 1970 آغاز گردید و نخستین گزارش در مورد اثر درمانی اوزون در تخلیص خون در این سال به وسیله لندر در آلمان منتشر شد و نخستین گزارش در مورد اثر درمانی اوزون در تخلیص خون در سال 1870 به وسیله ی لندر در آلمان منتشر شد. در جریان جنگ جهانی اول اوزون به منظور درمان زخم ها، عارضه ی پای سنگر ( trench foot ) گانگرن و درمان اثرات گاز سمی به کار گرفته شد. همچنین در برلین دکتر آلبرت ولف در سال 1915 از اوزون برای سرطان کولون، سرطان سرویکس و زخم بستر استفاده کرد. امروزه پس از 125 سال استفاده از اوزون درمان با اوزون یک نحوه ی جدید درمان در بسیاری از کشورها مانند : آلمان، فرانسه، ایتالیا، روسیه، رومانی، جمهوری چک، لهستان، مجارستان، بلغارستان، اسرائیل، کوبا، ژاپن، مکزیک و در پنج ایالت از ایالات متحده ی آمریکا شناخته شده است. از اوزون در جریان جنگ جهانی دوم هم برای درمان زخم های جنگی استفاده ی فراوان به عمل آمد. پس از این اوزون به این جهت معروفیت پیدا نکرده بود که برای تولید مولدهای اوزون مواد مقاوم به کار گرفته نمی شد و مقدار واقعی غلظت اوزون هم هنوز معلوم نبود.
مولدهای سابق اوزون یا از نوع مولدهای تولید اوزون با پروتوهای فرابنفش و یا از نوع مولدهای پلاسمایی هستند و با این مولدها غلظت دقیق اوزون تولیدی بسیار دشوار بود. امروزه با وجود مولدهای اوزون از نوع تخلیه ی جرقه الکتریکی امکان تعیین دقیق غلظت اوزون فراهم شده و نیز با ایجاد تغییر در جریان برق و اکسیژن می توان با دقت غلظت اوزون تولیدی را تغییر داد. معلوم شده که درمان با اوزون درمانی بسیار بی خطر و عاری از عوارض نامطلوب جانبی است. در « انجمن پزشکی آلمان برای اوزون درمانی » در سال 1980 مطالعه ای انجام شد که در آن 644 درمان گر نتایج درمان 384775 بیمار را که برای شان 238/579/5 مورد درمان با اوزون تجویز شده بود، یک کاسه کردند. از این عده فقط 40 مورد عوارض جانبی گزارش شده بود که نشان می دهد میزان عوارض جانبی نامطلوب قابل چشم پوشی ( 0/000007 درصد ) است و درمان با اوزون به عنوان یکی از مطمئن ترین درمان های پزشکی توصیف شد. در بین بیماری هایی که بیماران با درد مراجعه می کنند در بیماری های ذیل درمان با اوزون نتایج بسیار خوب داشته اند: آرتریت روماتویید، لپوس ارتیماتوز سیستمیک، اسکلرودرمی، پلی میوزیت، فیبرومیوزیت، اسپوندسیلیت آنکیلوزان، استئوآرتریت ( ورم استخوانی– مفصلی )، سندرم ریتر، پسوریازیس، آماس سینوویال، نقرس، کوندرو کاسینوز، آرتروپاتی ناشی از پیرو فسفات، پری آرتریت کاسیفیه، تاندینیت کاسیفیه، کاسینوز، و پرولاپس دیسک بین مهره ای. در « درمانگاه درد » اوستکوآرتریت زانو تزریق در نقاط تحریک برای درمان درد فیبرومیالژی / درد میوفاشیال و پرولاپس دیسک بین مهره ای یا دیسک لغزنده با موفقیت را درمان کرده ایم.
از زمانی که از مواد پلیمر مقاوم در برابر اوزون و تجهیزات تولید کننده اوزون در تکنیک های روزمرۀ پزشکی استفاده گردید. علاقه به اوزون درمانی با توجه به افزایش تعداد گزاراشاتی که از کلنیک های مختلف سراسر جهان راجع به تاثیر بیولوژیکی اوزون حاصل آمد و استفاده موفق آن در درمان بیماری های ویروسی مطرح گردد بیشتر گردید. درحال حاضر اتحادیه بین المللی اوزون ( I .O.A )، باهمکاری ایالات متحدۀ آمریکا، کنگره های جهانی را هر سال دو بار در بخش های مختلف جهان برگزار می کنند. در چارچوب I.O.A ، دانشمندان و متخصصان مختلف کشورهای جهان، به تبادل نتایج و دستاوردهای حاصل از کنفرانس ها، کارگاه ها و سمپوزیوم ها پرداختند و از طریق سایر رسانه های اطلاعات عمومی به پیشرفت هایی نائل آمدند. درشرکت های مختلف اروپا، ژنراتورهای مختلف اوزون برای رفع نیازهای پزشکان کار آزموده تولید شدند. کارهای تحقیقاتی بیشتری در روسیه تحت نظارت دو دانشکدۀ اصلی اوزون درمانی به همراه مراکز تحقیقاتی و کلینک ها در موسکو و نیژینی نووگورود به عمل آمد.
اثرات بالینی اوزون درمانی
اوزون می تواند اثرات مختلفی را برطبق غلظت انتخاب شده و روش تجویز آن تولید نماید. درعملکردهای پزشکی مهم ترین کاربرد آن شامل موارد زیر می باشد:
1- باکتری کش، قارچ کش و ویروس کش، زمانی که به صورت ترکیب گازی یا محلول اوزوئید بکار گرفته شود غلظت بیشتر اوزون که اثرات اکسایشی مستقیم بر غشای میکرو ارگانیسم ها داشته، توصیه گردید. اوزون می تواند عملاً تمام انواع باکتری ها، ویروس ها و قارچ ها و تک یاختگان را از بین ببرد. باکتری گرم مثبت و ویروس های کپسولی که دارای یک لایه حیاتی لیپید است به ویژه به اکسیداسیون حساس می باشند. استفاده از نسبت های درمانی اوزون، اثرات باکتری کشی را فراهم آورده که به طور غیر مستقیم سیستم دفاعی غیر خاص را فعال می سازد. ( فعال سازی فاگوسیتوز، افزایش سنتز سیتوکنین ها، اینتر فروها، عامل نکروتیک تومور اینتر لوکین ) و همین طور باعث فعال سازی اجزای سلولی و ایمنی مایعات بدن می گردد. شواهدی از اکسیداسیون ناتمام گیرنده های ویروسی گزارش داده شده که آنها را برای تشکیل پیوند ویروسی ناتوان می سازد. در کنار اینها بازداری آنزیم ترانس کیناز معکوس آشکار گردید که نابودی ویروس ایدز را افزایش می دهد.
2- اثر ضد التهابی که برای اکسید کردن ترکیبات حاوی پیوندهای مضاعف در ظرفیت اوزون آشکار می شود مانند اسید آراشیدیک ( 4 : 20 ) و مشتقات آن به ویژه پروستاگلادین ها، به صورت بیولوژیکی، این مواد فعال در توسعه و حفظ فرآیند التهابی دخالت دارند. در کنار آن، اوزون به تنظیم واکنش های متابولیکی در بافت در جایگاه التهاب می پردازد و PH را خنثی می کند. کارآیی و اثر بخشی اوزون درمانی در آسم برونشیتی می تواند تا حدودی به وسیلۀ اکسیداسیون پیوند مضاعف در چنین ترکیبات پاتولوژیکی مانند لوکوترین ها که از آراشیدیک اسید مشتق شده اند، توضیح داده شود.
3- اثر آنالژزیک اوزون ( تسکین دهندۀ درد ) که به وسیلۀ اکسیداسیون تولیدات و فرآورده های تجزیه آلبومین فراهم می شود و به آن الگوپپتید گفته می شود. آنها بر روی انتهای عصب در بافت های آسیب دیده عمل می کنند و شدت واکنش درد را نشان می دهند. همینطور اثر آنالوژزیک همچنین تحت تاثیرنرمال سازی سیتم آنتی اکسیدان می باشد و بر طبق آن با کاهش مقدار فرآورده های مولکولی سمی حاصل از پراکسیداسیون لیپید بر روی غشای سلولی، که عملیات آنزیم های درون بافتۀ غشایی را تغییر می دهد تاثیراتی از آن بر جا می ماند که در سنتز ATP و حفظ فعالیت حیاتی ارگان ها و بافت ها مشارکت دارد.
4 – بهینه سازی سیستم های Pro و آنتی اکسیدان، به عنوان یکی از اثرات مهم اوزون درمانی سیستماتیک مورد توجه قرار گرفته است که از طریق تاثیراتش بر غشای سلولی قابل تشخیص است و سطوح فرآورده های پراکسیداسیون لیپید و سیستم دفاعی آنتی اکسیدان را موازنه می کند. در واکنش به اوزون، افزایش قابل جبران در فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان SOD) superoxidismutase)، کاتالیز و گلوتایتوپراکسیداز، اتفاق افتاده است. بسته به واکنش های متابولیکی هوازی ذخیره شده، انباشتگی NADH2 و NADPH2 وجود دارد که در آن دهندۀ پروتون برای حفظ اجزای اکسید شده سیستم آنتی اکسیدان غیر آنزیمی عمل می کند. ( گلوتاتیون، ویتامین E، اسید آسکوربیک و غیره ) استفاده از آنتی اکسیدان های اگزوژنیک با دوز اولیه محاسبه شده، زمانی اجباری می باشد که از اوزون در غلظت بالا بخواهند استفاده به عمل آورند.
5- اثر haemostatic اوزون بستگی به دوز آن دارد. برای استعمال خارجی مقدار بیشتری از آن تجویز می شود که باعث بروز اثر انعقاد خون به میزان زیادی می شود اگر چه تجویز آن در دوز کم به صورت زیر جلدی به وسیلۀ کاهش در میزان انعقاد و کیسه لخته و با افزایش فعالیت fibrinilytic مشخص می گردد.
6- اثر مدولینگ – ایمنی اوزون براساس تداخل با ساختار لیپید در غشای سلولی بنا نهاده شده است و بستگی به مقدار و دوزی دارد که انتخاب می شود. دوز پایین اوزون، تراکم و انباشتگی ازوئیدها را بر روی غشای سلول های فاگوسیتی یعنی مونوسیت ها و ماکروفاژها افزایش می دهد. بسته به ازوئید این سلول ها سنتز ستوکنین ها را در طبقات مختلف افزایش و تحریک می کند. سیتوکنین ها از نظر بیولوژیکی، پپتیدهای فعالی هستند که باعث فعال سازی بیشتر سیستم دفاعی غیر خاص می شوند ( افزایش دمای بدن، تولید پپتیدها در مرحله حاد در کبد ) و جدا از آن، آنها ایمنی سلول و هومورال را فعال می سازد. تمام آنها با یکدیگر نقص ایمنی ثانویه را آسان می سازند.
اوزون به میزان زیاد اثر بدتری برفرآیند پراکسیداسیون لیپید در غشای سلولی در همان سلول های فاگوستیکی بر جای می گذارد و این کار را با افزایش تراکم فرآورده های سخت و سمی ناشی از پراکسیداسیون لیپید صورت میدهد که این مانع از سنتز سیتوکینین ها می شود و بنابراین فعال سازی لنفوسیت های یاری دهندۀ T را حذف می کند و البته هدف تنظیم گلوبولین ایمنی است که به وسیلۀ لنفوسیت های B تولید می شود. این اثر در مدیریت بیمارانی که با پاتولوژی ایمنی خودکار همراه هستند بکار می رود. ( بیماری های روماتیسمی، اسکلروز و اسکلرودرما ) و بدون تجویز دارو به وجود می آید.
طرز تجویز اوزون
برای تجویز اوزون روش های متفاوتی وجود دارد؛ مانند استنشاق مخلوطی از اوزون، اکسیژن، یا مخلوطی از اوزون و هوا، تزریق اوزون از طریق رکتوم یا واژن، درمان با آب اوزون دار ( به صورت آشامیدن آب، پانسمان زخم ها یا جراحات و غیره )، انتقال خون اوزون دار، به کار گیری روغن اوزون دار، مانند اینها، روش تجویز به نوع و محل بیماری بستگی دارد. اما ما برای درمان انواع متفاوت درد از تزریق فقط گاز اوزون با غلظت های متفاوت استفاده می کنیم. مولکول اوزون پایدار نیست و نیم عمر آن فقط 2 دقیقه است. بنابراین پس از 20 دقیقه فقط نیمی از اوزون اولیه باقی می ماند. افزایش دما نیم عمر اوزون را کاهش می دهد. برای تزریق اوزون همیشه اوزون تازه در محل تهیه شده و بلافاصله تجویز می شود، برای تزریق اوزون فقط از سرنگ های مقاوم در برابر اوزون باید استفاده شود. مورد عدم تجویز درمان با اوزون بسیار محدود است و عبارت اند از : خون ریزی فعال در هر محل از بدن، بارداری و پرکاری فعال تیروئید.
ساز و کارهای اثر اوزون متعدد اند. بخش بزرگی از عمل اوزون ناشی از اتم فعال اکسیژن آزاد شده در نتیجه ی شکسته شدن مولکول اوزون است. اوزون علاوه بر عمل میکروب کش، قارچ کش، ویروس کش که دارد سوخت و ساز سلولی را هم فعال می کند، دستگاه ایمنی را تعدیل می نماید و آنتی اکسیدان ها و برداشت و پاکسازی رادیکال های بدن را افزایش داده و فعال می کند. برای درمان درد ساز و کارهای متفاوت دیگری هم دخالت دارند، اوزون جریان خون را تقویت می کند، کلامپینگ و گویچه های سرخ خون را کاهش می دهد یا حذف می کند. انعطاف پذیری آن به موازات توان حمل اکسیژن محفوظ می ماند ( به علت تحریک 3 و 2 دی فسفوگلیسرات ). اکسیژن رساندن به بافت ها افزایش می یابد زیرا با تجویز اوزون افزایش جزیی در فشار خون حاصل و ویسکوزیتی خون کاهش می یابد. همچنین اوزون پلاک های سرخرگی را اکسیده و امکان برداشته شدن تکه های تولید شده از پلاک و جلوگیری از بسته شدن عروق را فراهم می نماید. همه ی این اعمال اوزون منجر به افزایش اکسیژن آزاد شده در بافت های بیمار می شوند. با تجویز اوزون تشکیل واسطه های آماسی مانند پروستاگلاندین های مختلف هم کاهش می یابد و با این ترتیب اوزون عمل ضد آماسی هم دارد.
در مورد پرولاپس دیسک بین مهره ای یا دیسک لغزنده ( slipped disc ) ساز و کارهای دیگری عمل می کنند. دیسک بین مهره ای از نکلئوس پولپوزوس پر شده که ماده ای ژله مانند است و آب را در خود نگاه می دارد ( 90 درصد از ماده ی دیسک آب است ). وقتی اوزون در دیسک تزریق شود پله ای پروتئوگلیکان در ماده ی ژله مانند دیسک در هم شکسته می شوند و دیگر نمی توانند آب را در خود نگهداری کنند در نتیجه دیسک چروکیده و مومی می شود و این کاری معادل دیسککتومی با جراحی است و از این رو این عمل را دیسککتومی با اوزون، یا اوزونوکلئولیزیس ( Ozonucleolysis ) می نامند. در مجلات جراحی اعصاب منتشر شده عنوان گردیده که تا 85 درصد عملهای جراحی دیسک با این مداخله ی غیر جراحی اجتناب پذیراند. میزان موفقیت این عمل 88 درصد و قابل مقایسه یا دیسککتومی جراحی ( 90-50 درصد ) است. عوارض آن به نحو قابل توجهی کم و بسیار کمتر از عوارض عمل جراحی است.
در عرصه های گوناگون پزشکی بویژه در درمان درد اوزون بتدریج معروف می شود. تغییرات جدید تر در تکنیکها و موارد تجویز اوزون در نشریات علمی به صورت روز افزون درباره ی پزشکی و جانوری انجام می شود که نشان می دهد اوزون برای جامعه پزشکی بیشتر پذیرفته شده و به تدریج معروف تر هم می شود.